Günümüzde yapay zeka (YZ), birçok disiplinde olduğu gibi akademik dünyada da etkisini hızla artırmıştır. Ancak bu teknolojik devrim, sunduğu kolaylıklar kadar bireylerin bilişsel ve davranışsal becerileri üzerinde olumsuz etkiler de yaratmaktadır. Özellikle akademisyenler ve bilim insanları açısından, yapay zekanın aşırı kullanımı bilişsel tembellik ve davranışsal ataleti tetikleyerek uzun vadede düşünme ve üretkenlik kapasitesine zarar verebilir. Bu yazıda, bu etkiler Bilişsel Davranışçı Terapi (BDT) perspektifiyle ele alınacak ve çözüm önerileri sunulacaktır.

Bilişsel Tembellik ve Yapay Zeka

Bilişsel Davranışçı Terapinin temel doktrini, bireyin düşünceleri, duyguları ve davranışları arasındaki etkileşimi anlamaya dayanır. BDT’ye göre, düşünce süreçlerimiz, davranışlarımızın ve duygularımızın temelini oluşturur. Ancak yapay zekanın getirdiği "kolay erişim" avantajı, bireyleri düşünce süreçlerini derinleştirmek yerine yüzeysel bilgiye yöneltmektedir.

YZ destekli araçlar, akademisyenlerin karmaşık analizleri veya metin üretimlerini saniyeler içinde gerçekleştirmesine olanak tanırken, bu kolaylık eleştirel düşünme süreçlerinin devre dışı kalmasına yol açabilir. Örneğin:

• Sorun Odaklı Düşünme Eksikliği: YZ, bireyler adına problem çözmeyi üstlendiğinde, bireyler kendi bilişsel şemalarını geliştirme fırsatını kaçırabilir. Bu durum, akademisyenlerde problem çözme becerilerinin zayıflamasına neden olabilir.
• Zihinsel Esneklik Kaybı: Zihinsel esneklik, akademik yaratıcılığın temel taşlarından biridir. Ancak yapay zekanın sürekli kullanımına bağlı olarak bireyler, yeni bakış açıları geliştirme yerine mevcut sistemlerin sunduğu şablonlarla sınırlı kalabilir.

Davranışsal Tembellik: Ataletin Akademik Yansıması

BDT perspektifine göre davranışlarımız, bilişsel süreçlerimizin bir yansımasıdır. Yapay zekanın sunduğu hızlı çözümler, bireylerin araştırma ve yazma süreçlerine dair davranışsal alışkanlıklarını da olumsuz etkileyebilir. Özellikle akademik yazım süreçlerinde YZ’nin otomatik öneri ve düzeltme özellikleri, bireyin yazım ve ifade becerilerinin gerilemesine neden olabilir.

• Erteleme Davranışı: Yapay zekanın işleri hızlandırdığı algısı, bireylerde "nasıl olsa hızlıca halledilir" düşüncesini pekiştirerek erteleme davranışını artırabilir.
• Motivasyon Kaybı: Akademik süreçlerin zorluklarını yapay zekaya devretmek, bireyin başarıdan elde ettiği içsel motivasyonu zayıflatabilir.

BDT ve Yapay Zekanın Zararlı Etkilerine Karşı Çözüm Önerileri

BDT’nin temel prensiplerinden biri, işlevsiz düşünce ve davranış döngülerini fark ederek bunları daha işlevsel alternatiflerle değiştirmektir. Akademisyenlerin yapay zekanın olumsuz etkilerinden korunabilmesi için şu stratejiler önerilebilir:

1. Meta-Bilişsel Farkındalık: Bireylerin düşünce süreçlerini sorgulaması ve yapay zekayı ne sıklıkla ve nasıl kullandığını değerlendirmesi önemlidir. "Bu görevi YZ’ye devretmek, benim öğrenme ve düşünme sürecime nasıl bir katkı sağlıyor?" sorusu sıkça sorulmalıdır.
2. Problem Çözme Odaklı Yaklaşım: Yapay zeka, yalnızca bireyin kendi çözüm yollarını geliştiremeyeceği durumlarda bir araç olarak kullanılmalıdır. Böylece bilişsel esneklik korunabilir.
3. Davranışsal Aktivasyon: Akademik süreçlerde üretkenliği artırmak için bireylerin aktif olarak yazma, araştırma ve tartışma gibi davranışları düzenli bir şekilde gerçekleştirmesi teşvik edilmelidir. Yapay zekanın bu süreçlerde tamamlayıcı bir rol üstlenmesi sağlanmalıdır.
4. Alternatif Başarı Deneyimleri: YZ’nin kolaylıklarından yararlanmak yerine, bireyin zorlayıcı görevleri başarıyla tamamlaması, içsel motivasyonun artmasını sağlayabilir.

Yapay zeka, akademik süreçleri kolaylaştıran güçlü bir araçtır. Ancak, bu teknolojinin aşırı kullanımı bireylerde bilişsel ve davranışsal tembellik yaratabilir. Bilişsel Davranışçı Terapinin temel ilkeleri, yapay zekanın olumsuz etkilerini anlamada ve bunlarla başa çıkmada etkili bir rehber sunmaktadır. Akademisyenler, bu teknolojiyi bilinçli ve dengeli bir şekilde kullanarak hem kişisel gelişimlerini hem de akademik katkılarını sürdürebilirler.