“Fark edebileceğiniz en önemli şey; hayal edebileceğinizden çok daha güçlü olduğunuzdur.”

Les Brown

İnsan akletme, düşünme, fikir üretebilme gibi özellikleriyle diğer varlıklardan ayrılmış özel bir canlıdır. Yaşamındaki biyolojik, fiziksel özelliklerinin yanında var olan ruhsal özellikleriyle de diğer canlılardan ayrılır. Diderot, “İnsan: hisseden, düşünen, dünya üzerinde özgürce dolaşan, hükmettiği bütün diğer hayvanların başında görünen, toplum içinde yaşayan, sanatı ve bilimi icat eden, kendine özgü iyilik ve kötülüğü olan, kendine efendiler oluşturan ve kanunlar yapan, vs. bir varlık.” der Ansiklopedi ’sinde.  Tanım her bilim alanında farklı bir şekle bürünür. Örneğin; tıp biliminde, -en kaba tabirle- iki sinir sisteminden oluşan (çevresel ve merkezi sinir sistemi) canlı olarak tanımlayabileceğimiz insan; psikolojide ise ilk akla gelen tanımlardan biri düşünme ve muhakeme yeteneğine sahip çevresel olayları yorumlayabilen canlıdır. Önemli özelliklerinden biri ise kendini tanıyabilme, kendine dair farkındalık kazanabilme ve bunu tanımlayabilmektir. 

Kendini tanımak ne demektir?

Sponville, “Kendini tanımak, hayran hayran kendini seyretmek demek değildir. İnsanın hem ne olduğunu, hem de ne olması gerektiğini araştırmasıdır. Nasıl düşüneceğini, nasıl yaşayacağını, nasıl mutlu olacağını kendine sormasıdır. ” der.

Neleri yapabiliyor neleri yapamıyorsunuz? Nelerden korkuyor nelere cesaret gösterebiliyorsunuz? Cesaret gösterebildiğiniz işlerde sizi cesur kılan özelliğiniz, duygunuz ne? Çekingen olduğunuz konularda tavrınızın nedeni ne olabilir? Bir günde bitecek bir işi bazen günlerce bitiremezken yapılması vakit alan bazı işleri bir günde bitirebiliyorsunuz. İş bitirimindeki motivasyon aracınız ne? Bazı insanlar hayvanları seviyor bazıları ise bitkileri. Siz bitkileri mi daha çok seviyorsunuz, hayvanları mı? Yoksa ikisi de canlı deyip hepsini çok seviyorsunuz ya da hepsinden nefret mi ediyorsunuz? İlkokul, lise dönemlerinde hangi dersleri çok sevdiniz? Peki, en önemli özelliklerimizden biri zekâ türlerinizin hangisi baskın? Sizin zekânızı gösteren yalnızca matematik becerileriniz mi? Hayır diyorsanız nelerde iyisiniz? 

Bu sorular kendini tanımaya aracı sorulardır. Verilen yanıtlar sizin profilinizi oluşturacaktır. Yukarıda belirttiğimiz sorular kendini tanıma ile kısıtlıdır. Bu soruları çoğaltmalıyız. Fakat konu eksenli gittiğimizde kısaca; “Siz kimsiniz? Sizi siz yapan özellikleriniz neler? Ve kendinizi ne kadar tanıyorsunuz?” sorulara verilen cevaptır kendini tanımak.

 Bireyin kendini tanımlamasında birçok yön vardır. Karakter tipolojileri, yetenek örüntüleri ve zekâ türleri tanımlamada öncelikli boyutlardır. Bu boyutlara karşı olan farkındalığımız kendimizi tanımamıza yardımcı olacaktır.  

Zekâya karşı farkındalık kendimizi tanıma anlamında önemli bir araçtır. İlgilerinizi ve yeteneklerinizi keşfetmede önemli noktadır. Bu amaçla ilk olarak Rotundo’nun yetenek alanlarını değerlendirmesinden bahsedip daha sonra Gardner’ın çoklu zekâ kuramından bahsedeceğiz. 

Rotundo yetenek alanlarını 4 kategoriye ayırmıştır: Zihinsel Yetenekler, Psikomotor Yetenekler, Duyusal ve Algısal Yetenekler ve Fiziksel Yetenekler(2006). 

Zihinsel yetenekler daha çok düşünme, muhakeme, okuma, yazma, matematiksel usavurum gibi zihinsel kapasite ile ilgili olan yeteneklerdir.

Psikomotor yetenekler, kaslar ve bedenle yapılan aktivitelerde kendini gösterir. Reaksiyon zamanı, reaksiyon hızı, duyarlılık, bedensel koordinasyon ve bedensel faaliyetlerde kendini gösterir.

Duyusal veya algısal yetenekler bir uyarıcıyı algılama ya da fark etmeyi sağlayan görsel, işitsel kapasite ile ilgilidir. 

Fiziksel yetenekler ise kas gücü, kardiyovasküler dayanıklık ve bedensel olarak yapılabilen hareket kalitesi ile ilişkilidir.(Rotundo, 2006; (akt. Yeşilyaprak, 2011)

Ülkemizde geçerli bir diğer yetenek sınıflandırması da Genel Yetenek Bataryası’dır. ABD İstihdam Kurumu tarafından 1949 yılında geliştirilen o yıllardan bu yana sürekli üzerinde çalışılan, Türkiye İş Kurumu tarafından da adaptasyonu yapılan Genel Yetenek Test Bataryasında şu yetenek bataryaları bulunmaktadır:  Zekâ, sözel yetenek, sayısal yetenek, uzay-mekân ilişkileri yeteneği, şekil algısı, büro işleri yeteneği, motor koordinasyon, parmak becerisi, el becerisidir.

Bireyler dış görünüşleri bakımından birbirinden farklı oldukları gibi, bilişsel özellikleri bakımından da birbirinden farklıdır. (Akamca G., Hamurcu H., 2005) bu düşünce bizi zekâya götürmektedir. Zeka türlerine geldiğimizde karşımıza bu alana önemli katkılarda bulunan bilim adamı Howard Gardner çıkmaktadır.  Uluslararasında kabul görmüş çalışmaları olan Gardner’ın çoklu zekâ kuramına göre 8 çeşit zekâ türü vardır. Çoklu zekâ teorisi, bireyi merkeze alan bir yaklaşımdır. Bireyde her zekâ türünden bulunduğunu savunmaktadır. Zekâya çoklu bir yaklaşımla bakan, Gardner’a göre zekâ; bir veya daha fazla kültürde değer bulan ürün ortaya koyabilme ve problem çözebilme becerisidir. Gardner’ın teorisine göre 8 farklı zekâ alanı bulunmaktadır:

 1. Sözel/ dilsel zekâ: Kelimelerle düşünme ve ifade etme, dildeki karmaşık anlamları değerlendirme, kelimelerdeki anlamları ve düzeni kavrayabilme, şiir okuma, mizah, hikaye anlatma, gramer bilgisi, mecazi anlatım, benzetme, soyut ve simgesel düşünme, kavram oluşturma ve yazma gibi karmaşık olayları içeren dili üretme ve etkili kullanma becerisidir. 

2. Mantıksal/ matematiksel zekâ: Sayılarla düşünme, hesaplama, sonuç çıkarma, mantıksal ilişkiler kurma, hipotezler üretme, problem çözme, eleştirel düşünme, sayılar, geometrik şekiller gibi soyut sembollerle tanışma, bilginin parçaları arasında ilişkiler kurma becerisidir. 

3. Görsel/ mekansal/ uzamsal zekâ: Resimler, imgeler, şekiller ve çizgilerle düşünme, üç boyutlu nesneleri algılama ve muhakeme etme becerisidir.

 4. Bedensel/ kinestetik zekâ: Hareketlerle, jest ve mimiklerle kendini ifade etme, beyin ve vücut koordinasyonunu etkili bir biçimde kullanabilme becerisidir.

 5. Müziksel/ ritmik zekâ: Sesler, notalar, ritimlerle düşünme, farklı sesleri tanıma ve yeni sesler, ritimler üretme becerisidir. 

6. Sosyal/ kişilerarası zekâ: Grup içerisinde işbirlikçi çalışma, sözel ve sözsüz iletişim kurma, insanların duygu, düşünce ve davranışlarını anlama, paylaşma, ifade edebilme, yorumlama ve insanları ikna edebilme becerisidir. 

7. Kişisel/ öze dönük zekâ: İnsanın kendi duygularını, duygusal tepki derecesini, düşünme sürecini tanıma, kendini değerlendirebilme ve kendisiyle ilgili hedefler oluşturabilme becerisidir. Diğer zekâ türlerinin tümünü kapsar.

 8. Doğacı/ varoluşçu zekâ: Doğadaki tüm canlıları tanıma, araştırma ve canlıların yaratılışları üzerine düşünme becerisidir

Peki, biz hangi alanda iyi olduğumuzu nasıl anlarız? Bunu en sağlıklı şekilde uzman yardımıyla anlayabilirsiniz. Fakat kendinize dair küçük farkındalıklar kazanabileniz adına küçük ipucu etkenlikleri yapabilirsiniz. Kendinizin evde dahi yapabileceği küçük etkinliklerin yorumlanması da size ön fikir verecektir. Bir ipucu örneğiyle yazımızı tamamlayalım: 

Etkinlik: 

Gerekli malzemeler; Boş bir kâğıt ve kalem

Sayfayı ikiye ayırın ve sayfayı ortadan ikiye ayıracak bir çizgi çizin. Bir bölmeye iyi yapabildiğiniz işleri yazın diğer bölmeye yapmakta çok da başarılı olmadığınız faaliyetleri yazın. Sonrada yazdığınız eylemlerin yukarıda bahsettiğimiz zekâ türlerinden hangisine dâhil olabileceğini cümlelerin kenarına yazın. Sonrada her iki bölmenin altına hangi alanlarda iyi olabileceğinizi ya da hangi alanlarda zayıf olduğunuzu belirleyin. Ama lütfen unutmayın. Bu değerlendirmeler sadece ipucu. Ama önemli ipucu. 

Not: Kendinizi keşfetmede danışmaya başvurmanız farkındalığınızı artırmada faydalı olacaktır.

Bu yazının kendinizi keşfetmede önemli bir basamak olması temennisiyle…

Yararlanılan kaynaklar:

Akamca G., Hamurcu H. (2005), Hacettepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi 28: 178-187 [2005]

Vural, B. “Öğrenci Merkezli Eğitim ve Çoklu Zeka”. Hayat Yayıncılık. İstanbul. Kasım, 2004. ss. 238-262 (akt. Köksal M., Kavram Öğretimi Ve Çoklu Zekâ Teorisi, Ekim 2006 Cilt:14 No:2 Kastamonu Eğitim Dergisi 473-480)

Yeşilyaprak B. (2011), Mesleki Rehberlik ve Kariyer Danışmanlığı, Ankara: Pegem Akademi

Yıldırım, H., Kimdir İnsan? İnsan Nedir?, http://www.felsefetasi.org/kimdir-insan-insan-nedir